ज्येष्ठ तमाशा कलावंत शाहीर राजा पाटील कवठेमहांकाळकर काळाच्या पडद्याआड..
१९७० नंतरच्या लोकनाट्य तमाशा परंपरेत सांगली जिल्ह्यातील कवठेमहांकाळ गावाचे खानदानी मराठा कुटुंबात जन्माला आलेले शाहीर राजा पाटील एक नामांकित आणि आवलिया कलाकार. त्यांच्या जीवनाचा प्रवास खरोखरच लक्ष वेधून घेणारा आहे. हृदयविकाराच्या तीव्र झटक्याने त्यांचे आज निधन झाले त्यांच्या जीवनकार्याचा हा प्रवास...१९७० नंतर महाराष्ट्रात अनेक तमाशा फड उदयास आले. त्यामध्ये सांगली जिल्हयात गुलाब बोरगावकर आणि गणपत व्ही माने यांचा लोकनाट्य तमाशा चंद्रकांत ढवळपुरीकर आणि दत्ता महाडिक पुणेकर यांच्या तमाशा फडातून अनेक नामांकित कलाकारांनी बाहेर पडून तयार झालेला तमाशा फड होता. याचा परिणाम चंद्रकांत ढवळपुरीकर आणि दत्ता महाडिक यांच्या तमाशा फडात थोडी पोकळी निर्माण झाली. तेंव्हा त्यांनी अनेक नव्या कलावंतांना संधी दिली. तेंव्हा त्यांनी वगनाट्य लेखक म्हणून एका नव्या उद्या तरुणाला आपल्या तमाशा फात घेतले. त्याचे नाव श्री राजाराम यशवंत पाटील तथा शाहीर राजा पाटील कवठेमहांकाळकर.अशा या राजा पाटील ( बापू ) यांचा जीवनप्रवास…
सांगली जिल्ह्यातील कवठेमहांकाळ गावचे राजा पाटील यांचा जन्म दि. १ जानेवारी १९४६ साली झाला. लोकनाट्य तमाशा व्यवसायात गेल्या पन्नास वर्षांपासून कलावंत, वगनाट्य लेखक, कवी , शाहीर व सरदार म्हणून कार्यरत राहिले. वयाच्या नवव्या वर्षी घरातील देवाजवळच्या एका रूपायाची चोरी करून कवठेमहांकाळहून जवळच्याच हिंगणगाव गावी काळू-बाळू यांचा लोकनाट्य तमाशा पाहिला. या चुकीला वडिलांनी माफ केले असले तरी तमाशाची आवड वाढत गेली आणि एक दिवस तमाशात जायचा निर्णय घेतला. तिथेच तमाशा विषयीची आस्था मनात निर्माण झाली आणि पुढे काळू-बाळू यांच्या तमाशात प्रवेश केला
तत्पूर्वी राजा पाटील यांनी १९६८ साली वयाच्या एकविसाव्या वर्षी ‘रक्ताची आण’ व ‘ आब्रुचा पंचनामा ‘ ही ग्रामीण नाटके स्वतः लिहून गावातच हौशी नाट्य मंडळात सादर केली. त्यावेळी त्याची बातमी वडील यशवंत पाटील यांनी ‘नवसंदेश’ या वर्तमानपत्रात दिली होती. त्यामुळे काळू-बाळू यांच्याकडून तमाशा १९६९ साली वगनाट्य लेखनासाठी बोलावण्यात आले. याच काळात सातवीची परीक्षा उत्तीर्ण झाल्याने प्राथमिक शिक्षक होण्यासाठी शाळामास्तरचा कॉल आलेला असताना तमाशाच्या प्रेमापोटी १९७० साली काळू-बाळू यांच्या लोकनाट्य तमाशात कलावंत म्हणून कार्यरत असताना ‘राजा हरिश्चंद्र’ या वगात रोहिदासाची भूमिका मिळाली आणि त्याच वेळी त्याच्या कलेला खऱ्या अर्थाने वाव मिळाला. याचा आनंद होऊन सलग पाच वर्षे त्यांच्याकडे तमाशा कलावंत आणि वगनाट्य लेखक म्हणून प्रामाणिकपणे काम केले. यावेळी ‘रक्तात न्हाली अब्रू’, ‘इंदिरा काय भानगड’, ‘डॉक्टर शर्मा’ या वगनाट्याचे लेखन होऊन या तमाशा फडात त्याचे सादरीकरण झाले.
१९७० ते १९७५ या पाच वर्षांच्या काळात काळू-बाळू लोकनाट्य तमाशा काम करताना या तमाशा फडात राजा पाटील यांच्या अभिनयाने आणि वगनाट्य लेखनाने तमाशा फडाला एक स्वतंत्र दर्जा प्राप्त झाला. यावेळी शाहीर राजा पाटील वगनाट्य लेखक म्हणून या काळात तमाशा व्यवसायात स्थिरावले. १९७५ ते १९७८ या तीन वर्षाच्या काळात राजा पाटील कवठेमहांकाळकर यांनी वगसम्राट चंद्रकांत ढवळपुरीकर सह संगीतरत्न दत्ता महाडिक पुणेकर यांच्या लोकनाट्य तमाशात वगनाट्य लेखक म्हणून प्रवेश केला यावेळी या तमाशा फडाला पोकळी निर्माण झाल्याने राजा पाटील यांच्या ‘भक्त पुंडलिक’ या वगनाट्याने सलग तीन वर्षे एक नवा उच्चांक निर्माण केला. अध्यात्मिक स्वरूपाचा हा वग यावेळी प्रेक्षकांना खूपच आवडला. या काळात ‘संत एकनाथ’, ‘कायदा गाढव आहे काय ?’ या वगनाट्यांचे या तमाशा फडात सादरीकरण झाले.
शाहीर राजा पाटील यांनी १९७८ साली लोकशाहीर राजा पाटील तमाशा मंडळ, कवठेमहांकाळ या स्वतंत्र तमाशा फडाची निर्मिती करून सांगली जिल्ह्यातील लोककलावंतांना एकत्रित केले आणि झाडाखालचा लोकनाट्य तमाशा फड उभा केला. यावेळी त्यांनी सामाजिक आणि राजकीय विषयावरील ‘या टोपी खाली दडलय काय ?’ या वगनाट्याचे लेखन करून त्याचे सादरीकरण केले. त्याला संपूर्ण महाराष्ट्रभर लोकमान्यता आणि प्रसिद्धी मिळाली. १९८० साली शाहीर राजा पाटील कवठेमहांकाळकर यांनी भिका -भीमा सांगवीकर या तंबूच्या तमाशात प्रवेश केला आणि त्यावेळी ‘भक्त दामाजी’ हे वगनाट्य या पार्टीला सादरीकरणासाठी दिले. पुढच्या पाच वर्षात या तमाशा मंडळात राजा पाटील यांची पुरविलेली वगनाट्ये लोकप्रिय ठरली.
१९८५ ते १९८८ या काळात शाहीर राजा पाटील यांनी रघुवीर खेडकर सह कांताबाई सातारकर लोकनाट्य तमाशा प्रवेश करून आपल्या अभिनय आणि वगनाट्यांच्या आधारे या तमाशा पार्टीला नाव मिळवून दिले. इथे ‘खेकडा चालला दिल्लीला’ हे वगनाट्य लेखन आणि सादरीकरण करून तमाशा रसिकांच्याकडून लोकमान्यता मिळवली. १९९० साली शाहीर राजा पाटील कवठेमहांकाळकर यांनी तुकाराम खेडकर सह पांडुरंग मुळे मांजरवाडीकर या लोकनाट्य तमाशात प्रवेश करून तीन वर्षाच्या काळात आपली लिहिलेली वगनाट्ये या तमाशा फडास सादरीकरण करण्यासाठी दिली आणि कलावंत म्हणून या फडात सक्रिय राहीले.
१९९३ साली शाहीर राजा पाटील यांनी शंकर व्ही. माने चिंचणीकर यांच्या लोकनाट्य तमाशा फडात प्रवेश करून या ठिकाणी ‘माणूस माणसाचा वैरी’, ‘बापू बिरू वाटेगावकर’ या वगनाट्याचे लेखन करून या तमाशा फडात सादरीकरण केले. त्यामुळे पुढच्या तीन वर्षात या वगांचे महाराष्ट्रभर प्रयोग झाल्याने प्रेक्षकांचा उत्स्फूर्त प्रतिसाद मिळाला. १९९५ साली शाहीर राजा पाटील यांनी राजीव गांधी यांच्या हत्येनंतर ‘हिमालय कसा कोसळला ?’ या वगनाट्यचे लेखन करून आपल्या तमाशा फडातून एक वर्षे त्याचे सादरीकरण केले. १९९९ साली ‘असा लढा कारगिलचा’ या वगनाट्याचे लेखन करून त्याचे सादरीकरण केले. देशभक्ती विषयीचा विचार या वगनाट्यातून सादर केला.
सन १९९९ साली संगीतरत्न दत्ता महाडिक यांचे निधन झाल्यानंतर २००१ साली संगीतरत्न दत्ता महाडिक लोकनाट्य तमाशा प्रवेश केला आणि याठिकाणी ‘या टोपी खाली दडलय काय ?’ या वगनाट्याचे सादरीकरण करून तमाशा रसिकांच्या पर्यंत राजकीय आणि सामाजिक विषय पोहोचविला. सन २००४ साली शाहीर राजा पाटील कवठेमहांकाळकर यांनी चंद्रकांत ढवळपुरीकर सह किरण ढवळपुरीकर या लोकनाट्य तमाशा प्रवेश करून तमाशा सरदार म्हणून काम केले.याच काळात चैत्राली राजे – चतुर्थी पुणेकर यांच्या लावणी शो मध्ये एक वर्ष काम केले. सन २००५ साली अंजली नाशिककर लोकनाट्य तमाशा प्रवेश करून याठिकाणी सरदार म्हणून काम केले आणि आपली वगनाट्ये या तमाशा फडासाठी दिली. शाहीर राजा पाटील यांनी महाराष्ट्राचे शिल्पकार यशवंतराव चव्हाण यांच्या जीवनचरित्रावर ‘कृष्णा मिळाली कोयनेला’ हे वगनाट्य लेखन केले आहे.
शाहीर राजा पाटील यांच्या विशेष कार्य उल्लेखणीय आहे. लोकनाट्य तमाशात शाहिरी पोवाडा गाण्याची परंपरा तुकाराम खेडकर यांच्या तमाशा पार्टीत सुरू झाली. या तमाशा पार्टीत साहेबराव नांदवळकर हे पोवाडा म्हणायचे त्यांचा आदर्श शाहीर राजा पाटील यांनी डोळ्यासमोर ठेवून काळूबाळू लोकनाट्य तमाशा, भिका भिमा सांगवीकर लोकनाट्य तमाशा, तुकाराम खेडकर लोकनाट्य तमाशा, चंद्रकांत ढवळपुरीकर सह दत्ता महाडिक पुणेकर लोकनाट्य तमाशा या तमाशा फडातून पोवाडा करून राजा पाटील यांनी आपले स्वतःचे वेगळे अस्तित्व निर्माण केले.
सन २००० साली शाहीर राजा पाटील कवठेमहांकाळकर यांची क्रांतिवीर नागनाथ अण्णा नायकवडी यांच्याशी चर्चा झाल्यानंतर संत तुकोबांच्या जीवनावर ‘तुकोबा निघाले वैकुंठाला’ हा तुकोबांचा पोवाडा लिहून सादर करण्यास सुरवात केली त्यानुसार सलग तीन वर्षे तुकोबांच्या जीवन चरित्रावर वाचन आणि चिंतन करून हा पोवाडा तयार केला. आणि दि.१० मे २०१० रोजी सांगली येथे झालेल्या विद्रोही साहित्य संमेलनात या पोवाड्याचा प्रयोग प्रथम सादर केला तेंव्हा त्याला उत्तम प्रतिसाद मिळाला.
शाहीर राजा पाटील यांनी पुढच्या काळात ‘तुकोबा निघाले वैकुंठाला’ या पोवाड्याचे संगीतमय प्रयोग सुरू केले आणि सन २०२० सालापर्यंत त्याचे अकराशे प्रयोग झाले. त्याची दखल घेऊन २ फेब्रुवारी २०२० रोजी सांगली येथील मराठा सेवा संघाच्या तुकोबाराय साहित्य परिषदेने त्यांना ‘पहिला जगद्गुरू तुकोबाराय गौरव पुरस्कार’ सन्मानपूर्वक प्रदान केला. जगतगुरू संत तुकोबाराय यांच्या जीवन चरित्रावर पोवाडा लिहून तो सातत्याने अकरा वर्षे सादर करण्याचा उच्चांक राजा पाटील यांनी केला आहे. संपूर्ण महाराष्ट्रभर त्याचे प्रयोग झाले असून तुकोबांचा विचार पोवाड्यातून समाजापर्यंत पोहोचवण्याचे काम त्यांनी केले आहेज्ञ.
शाहीर राजा पाटील यांनी चाळीस वर्षे लोकनाट्य तमाशाची सेवा केल्यानंतर लोकनाट्य तमाशा कलावंत आणि वगनाट्य लेखक म्हणून सेवा केल्यानंतर संत तुकोबांच्या विचाराने प्रेरित होऊन जीवन जगत आहेत. शाहीर राजा पाटील यांनी सन २०११ साली वारकरी संप्रदायाची माळ घातली आणि अध्यात्माचा वसा कायम स्वीकारून सतत तुकोबांच्या विचारात आणि चिंतनात राहून हा विचार आपल्या पोवाड्यातून पोहोचवण्याचा सतत प्रयत्न सुरू ठेवला आहे.
शाहीर राजा पाटील यांनी आपल्या पोवाड्याच्या माध्यमातून व्यसनमुक्ती, तंटामुक्ती, अंधश्रद्धा निर्मूलन, बुवाबाजी, पर्यावरण याविषयीचा विचार विविध कार्यक्रमातून समाजासमोर सातत्याने ठेवला आहे. शाहीर राजा पाटील कवठेमहांकाळकर यांनी विविध राजकीय आणि सामाजिक क्षेत्रात उल्लेखनीय कार्य केलेल्या व्यक्तींचे पोवाडे लिहून त्याचे सादरीकरण केले आहे. त्यामध्ये स्वर्गीय इंदिराजी गांधी, पद्मभूषण डॉ. वसंतदादा पाटील, लोकनेते राजारामबापू पाटील, स्वर्गीय माजी गृहमंत्री कै. आर. आर.आबा पाटील, शिवाजीराव बापू शेंडगे, आमदार मोहनशेठ कदम, १९४२ चा क्रांतीलढा दादासाहेब पाटील-उंडाळकर, लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे, दत्ता महाडिक पुणेकर यांच्यावर पोवाडे यांचे लिहिले आहेत.
सन २०२० सालात कोरोना या महामारीच्या काळात शाहीर राजा पाटील यांनी आपल्या चिंतनातून कोरोना विषयी जनजागृती व्हावी म्हणून ‘कोरोना योद्धा’ हा पोवाडा तयार केला आणि त्याचा पहिला प्रयोग पलूस येथील तमाशा लोककलावंतांच्या कार्यशाळेत सादर केला. यावेळी सांगली जिल्हा ज्येष्ठ मानधन कलाकार समितीचे अध्यक्ष महादेव पाटील यांनी त्याची दखल घेऊन समाधान व्यक्त केले.
शाहीर राजा पाटील यांच्या तमाशा जीवनाचा प्रवास मुलाखतीद्वारे ‘चाळ ते माळ’ या शीर्षकाखाली ‘ लोकरंजन’ या यूट्यूब चॅनेलच्याद्वारे महाराष्ट्रातल्या रसिकांच्या पर्यंत पोहोचत आहे. स्वतः राजा पाटील आपल्या जीवनातल्या सर्व घटना आणि प्रसंग या मुलाखतीत मांडत असून आपल्या आयुष्यातल्या घडलेल्या सर्व चुकीच्या आणि बरोबर असणाऱ्या सर्व गोष्टी ते प्रामाणिकपणे सांगत आहेत. त्यामुळे महाराष्ट्रातले सर्व तमाशा रसिक त्यांचे व्हिडीओ रसिकतेने पाहत आहेत.त्याचाच पुढचा भाग म्हणून हे त्यांचे ‘चाळ ते माळ’ हे आत्मचरित्र लवकरच प्रसिद्ध होत आहे. अशा या बुद्धिमान, मनमिळावू आणि मुक्त कंठाने इतर कलावंतांचे कौतुक करणाऱ्या या आगळ्यावेगळ्या तमाशा कलावंतास भावपूर्ण श्रद्धांजली.
